تاریخ دانان 6

 

درس ششم: ایران در زمان محمدشاه و ناصرالدین شاه

پادشاهی محمدشاه:

عباس میرزا فرزند ولیعهد فتحعلی شاه یکسال پیش از پدرش درگذشت و شاه قاجار فرزند او یعنی محمد میرزا را ولیعهد خویش ساخت.

محمدشاه در آغاز سلطنت خود میرزا ابوالقاسم قائم مقام صدراعظم خود را که از مردان لایق و بزرگ بود به قتل رساند. او از وزرای کاردان تاریخ بود و از نویسندگان زبردست به شمار می آمد. یکی از حوادث زمان سلطنت محمدشاه لشکرکشی او به هرات برای جنگ با حاکم این شهر است.

حاکم شهر هرات در آن زمان کامران میرزا نام داشت که به تحریک انگلیسی ها شروع به مخالفت با حکومت ایران کرد و مدعی استقلال شد.

فرقه سازی استعمار:

دولت های انگلیس و روس از وحدت مسلمانان در ایران به شدت وحشت داشتند. از این رو کوشیدند تا در میان مردم تفرقه اندازند و یکی از کارهای آنان در همین زمینه به وجود آوردن مذهب های ساختگی بود. از جمله ی این مذهب های دروغین بابیگری وبهائیگری بود.
ابتدا سیدمحمدعلی بنیانگذار فرقه ی بابیه ادعای بابیت کرد (باب دو اصطلاح این فرقه به کسی گفته می شد که واسطه ی ارتباط مردم با امام زمان بود) او کمی بعد با صراحت خود را مهدی موعود نامید و سرانجام ادعای پیامبری کرد. ادعای او باعث به وجود آمدن فتنه بزرگی به نام فتنه ی بابیه شد و فرقه ی بابیه را ایجاد کرد که از طرف روسیه و انگلستان مورد حمایت واقع شد. به دنبال این ماجرا سیدعلی محمد باب به دست امیرکبیر کشته شد و پس از حسینعلی نوری رهبری پیروان باب را به عهده گرفت. میرزا حسینعلی نوری که به خود لقب «بهاء» داده بود مدتی بعد خود را پیامبری جدید خواند و فرقه ی بهایی را به وجود آورد که مورد حمایت انگلستان نیز بود.

ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر:

پس از درگذشت محمدشاه فرزندش ناصرالدین میرزا به نام ناصرالدین شاه به سلطنت رسید. او حدود پنجاه سال سلطنت کرد و نفوذ بیگانگان و کسب امتیازات بی شمار توسط آنان در دوره ی این پادشاه رخ داد. ناصرالدین شاه حتی معدود کسانی را که قصد اصلاحاتی داشتند ازمیان برد که از جمله ی آنان میرزاتقی خان امیرکبیر بود. میرزاتقی خان فراهانی که بعدها به عنوان امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه شد فرزند آشپز قائم مقام بود که از طریق پدر به این دستگاه راه یافت. او سپس به دستگاه ناصرالدین میرزای ولیعهد در تبریز راه یافت.

پس از مرگ محمدشاه‏، میرزاتقی خان ناصرالدین شاه را به تهران رساند و او را به تخت سلطنت نشاند و خود نیز به دستور شاه مقام صدارت عظمی را دراختیار گرفت. امیرکبیر با کوشش بسیار القاب و عناوین بیهوده اطرافیان را از میان برد، اقتصاد کشور را سروسامان داد. حقوق زیاد شاهزادگان و درباریان را کم کرد و با رشوه خواری به مبارزه پرداخت. از دیگر کارهای مهم امیرکبیر ایجاد مدرسه ی دارالفنون، اعزام افرادی به اروپا برای آموختن حرفه و صنعت و انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه بود. اقدامات امیرکبیر اوضاع آشفته ایران را تاحدی بهبود بخشید. اما درباریان با دیدن این اتفاقات نگران شده و با کمک مادرشاه توطئه ای را طرح ریزی کردند و او را از کار برکنار کرده و دستور قتل او را از شاه گرفتند و درحمام فین کاشان به زندگی وی پایان دادند. ( 1268ه.ق)

استقلال افغانستان:

پس از عزل امیرکبیر میرزاآقاخان نوری که مردی بی کفایت و خائن بود به صدارت رسید. در همین زمان بود که افغانستان از ایران جدا شد و به جنگ انگلیسی ها افتاد. در زمان ناصرالدین شاه حسام السلطنه حاکم خراسان موفق شد هرات را از جنگ مزدوران انگلستان درآورد. اما انگلیسی ها بلافاصله جزیره خارک و شهرهای خرمشهر و بوشهر را اشغال کردند. این اقدام دربار ایران را به وحشت انداخت و میرزا آقامحمدخان نوری به نماینده اش در پاریس دستور داد که با نمایندگان انگلستان پیمان صلح منعقد کند. به این ترتیب قراردادی میان دوکشور به نام قرارداد پاریس بسته شد. به موجب این قرارداد ایران تعهد کرد که استقلال افغانستان را به رسمیت بشناسد و هرات را تخلیه کند و هیچ گونه ادعایی نسبت به آن شهر نداشته باشد. در زمان ناصرالدین شاه قسمت هایی از ایران جدا شد.

سیدجمال الدین اسدآبادی:

سیدجمال الدین اسدآبادی شخصیت بزرگی بود که در دوره ناصرالدین شاه در بیداری مردم ایران و حتی مسلمانان جهان سهم زیادی داشت. سیدجمال الدین در قریه اسدآباد همدان متولد شد.اوپس از آموختن مقدمات علوم دینی در ایران عازم نجف گردید و پس از بهره گیری از محضر عالمان بزرگی چون مرتضی انصاری به هندوستان رفت.
او ابتدا کوشید مسلمانان هند را علیه استعمار انگلیس بشوراند اما به دلیل سلطه ی همه جانبه انگلیسی ها از آن جا به عثمانی و مصر سفر کرد. سپس به دعوت ناصرالدین شاه به ایران آمد. او با اندیشه های اصلاح طلبانه وارد ایران شد اما بعدها دریافت خودِ شاه عامل جلوگیری اجرای این اندیشه هاست. از آن پس از حکومت شاه انتقاد کرد و همین کار سبب تبعید او از ایران شد. او تا آخر عمر در عثمانی زندگی کرد و سرانجام مسموم شد. سیدجمال الدین در مبارزات پرشور ضداستعمالری خود سه هدف عمده داشت که عبارت بودند از:

1- اتحاد دنیای اسلام بر ضداستعمار

2- مبارزه با استعمار انگلستان

3- دفاع از ارزش های اسلامی

ناصرالدین شاه و اعطای امتیاز به بیگانگان:

ناصرالدین شاه به دلیل استبداد و ولخرجی های فراوان ناچار بود تا امتیازات زیادی به بیگانگان بدهد و مخارج سفرهای فرنگ خود را تأمین کند. مردم نسبت به این اخلاق و عملکرد ناپسند او به اعتراض برخاسته و در مواردی نیز موفق به لغو آن ها شدند. ازجمله این امتیازات عبارت است از:
1- امتیاز رویتر:

این امتیاز از بدترین امتیازاتی بود که توسط دولت ایران به بیگانگان داده شد. به موجب این امتیاز انحصار احداث راه آهن و بهره برداری از کلیه ی معادن و جنگل ها و احداث قنات ها و اداره ی گمرک به یک یهودی انگلیسی به نام رویتر واگذار شد. وقتی که خبر واگذاری این امتیاز منتشر شد با مخالفت های شدید مرحوم حاج ملاعلی کنی روحانی اول تهران روبه رو گردید و با اصرار او دولت ایران این قرارداد را لغو کرد.

3- امتیاز انحصاری توتون و تنباکو:

قرارداد امتیاز انحصاری توتون و تنباکو با رضایت ناصرالدین شاه میان شخص انگلیسی به نام تالبوت و ایران بسته شد. برطبق این قرارداد امتیاز انحصاری خریدوفروش تهیه ی توتون و تنباکوی سراسر ایران به مدت پنجاه سال به تالبوت واگذار گردید و کشاورزان می بایست تمام محصولات توتون و تنباکوی خود را به نمایندگان انگلیس می فروختند و تالبوت نیز موظف به پرداخت مبلغ 15000 لیره انگلیسی و یک چهارم سود سالانه به دربار ایران شد.

در این زمینه روحانیون علی الخصوص میرزاحسن آشتیانی نماینده ی آیت الله میرزاحسن شیرازی رهبری مخالفان را برعهده گرفت و بعداز مکاتباتی که با مراجع نجف صورت گرفت، آیت الله میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو را رسماَ حرام اعلام کرد و این مسئله باعث شد تا مردم قلیان ها را بشکنند و تنباکوها را بسوزانند و سرانجام این قرارداد لغو شد. در اواخر پادشاهی ناصرالدین شاه و افزایش نارضایتی مردم، سرانجام میرزارضای کرمانی که از شاگردان و مریدان سیدجمال الدین بود، وی را یک روز قبل از آغاز جشن های پنجاهمین سال سلطنتش به قتل رساند.

پرسش از متن درس 6:

1- قائم مقام فراهانی که بود و چه کرد؟

ج: قائم مقام فراهانی یکی از وزرای کاردان تاریخ ایران و از نویسندگان زیردست به شمار می آید. او صدراعظم محمودشاه بود و در دوره کوتاه مدت وزارت خود نظم و امنیت را برقرار ساخت و خدمات بسیاری انجام داد.

2- تهدید انگلیسی ها به محمدشاه در مورد تصرف شهر هرات چه بود؟

ج: انگلیسی ها تهدید کردند که اگر ایران به محاصره هرات و تصرف آن ادامه دهد جنوب ایران را تصرف خواهند کرد.

3- ازجمله مذهب های دروغین که استعمارگران به وجود آوردند.... و.....بود.

ج: بابیت، بهائیت

4- حسینعلی نوری که بود و مورد حمایت چه کشوری بود؟

ج: پس از آن که سیدعلی محمد به دستور امیرکبیر تیرباران شد میرزاحسینعلی نوری رهبری پیروان باب را عهده دار شد وی مدتی بعد خود را پیامبر جدیدی خواند و فرقه بهائیت را به وجود آورد که شدیداَ مورد حمایت انگلستان بود.

5- اقدامات امیرکبیر را نام ببرید؟

ج: امیرکبیر با کوشش بسیار القاب و عناوینی را که درباریان به اطرافیان خود می دادند ازمیان برده اقتصاد کشور را سروسامان داد، حقوق زیاد درباریان و شاهزادگان را کم کرد و با رشوه خواری به مبارزه پرداخت از دیگر کارهای مهم امیرکبیر ایجاد مدرسه دارالفنون و اعزام افرادی به اروپا برای آموختن حرفه و صنعت و انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه بود.

6- پس از تصرف هرات توسط حسام السلطنه انگلیسی ها کدام مناطق ایران را اشغال کردند؟

ج: جزیره خارک و شهرهای خرمشهر و بوشهر.

7- سیدجمال الدین اسدآبادی در کجا متولد شد؟

ج: قریه اسدآباد همدان

8- در آن زمان ....و.....و.......مسلمانان، سیدجمال الدین را سخت رنج می داد.

ج: فقر، عقب ماندگی، درماندگی

 

انقلاب مشروطه چرا و چگونه رخ داد؟

9- چرا سیدجمال الدین اسدآبادی به سیدجمال الدین افغانی نیز موسوم شده است؟

ج: او چون به صورت های مختلف لباس می پوشید و در کشورهای اسلامی نیز بسیار سفر کرده بود به سیدجمال الدین افغانی نیز موسوم است.

10- سیدجمال الدین اسدآبادی توسط چه کسی کشته شد؟

ج: امپراطور عثمانی

11- در صف مقدم مخالفان.......قرار داشتند که قاطعانه خواستار لغو قرارداد ننگین تالبوت گردیدند.

ج: روحانیون

12- ناصرالدین شاه اگرچه تظاهر می کرد که با ......ایران موافق است ولی در عمل و....... اوضاع ایران را به سراشیبی سقوط سوق داد.

ج: رشد و ترقی – عیاشی های وی و استبداد مطلقه اش

پرسش و جستجوی درس 6:

1- عهدنامه ی پاریس در مورد چه موضوعی بود؟

ج: به موجب این قرارداد ایرن تعهد کرد که استقلال افغانستان را به رسمیت بشناسد و هرات را تخلیه کند و هیچ گونه ادعایی نسبت به آن شهر نداشته باشد.

2- سه هدف اصلی سیدجمال الدین اسدآبادی چه بود؟

1. اتحاد دنیای اسلام بر ضد استعمار

2. مبارزه با استعمار انگلستان

3. دفاع از ارزش های اسلامی

3- به نظر شما چرا حاج ملاعلی کنی با قرارداد رویتر مخالفت کرد؟

ج: زیرا این امتیاز ایران را به طور کامل تحت نفوذ و سیطره استعمارگران قرار می داد.

 ادامه دارد