تاریخ دانان 3

درس سوم: افشاریه و زندیه، دو سلسله ی کم دوام

ابتدای کار نادر مؤسس سلسله ی افشاریه

نادرشاه از پادشاهان مشهور ایران است. هنگامی که افغان ها به رهبری محمود افغان اصفهان را تصرف کردند و شاه سلطان حسین را به قتل رساندند، نادر یکی از شهرهای خراسان (ابیورد) حکومت می کرد، با سقوط اصفهان و قتل شاه سلطان حسین پسر او به نام شاه تهماسب دوم که از اصفهان به قزوین گریخته بود خود را پادشاه ایران خواند محمود افغان بعدها توسط پسرعمویش اشرف افغان به قتل رسید. او پس از تحمل شکست های دیگری از نادر، در نزدیکی اصفهان و فارس مجبور شد به افغانستان بگریزد. اما در بلوچستان به قتل رسید، بدین ترتیب پس از هفت سال، شورش افغان ها به پایان رسید. (1142 ه.ق)

پادشاهی نادر

پس از پیروزی بر دشمنان خارجی و آرام ساختن اوضاع داخلی کشور نادر در سال 1148 ه.ق بزرگان کشور را برای تشکیل شورایی در دشت مغان فراخواند. بدین ترتیب شاه عباس سوم از سلطنت خلع گردید و حکومت سلسله ی افشار با پادشاهی نادر آغاز شد. نادر 12سال پادشاهی کرد. او دائماَ به لشکرکشی به نواحی مختلف مشغول بود و در این مدت توانست بحرین، قندهار، خوارزم، بخارا و بسیاری از نواحی دیگر را فتح نماید. مهم ترین فتح نادر، فتح هندوستان بود. افغان های یاغی پس از فتح قندهار به وسیله ی نادر، به دهلی گریخته بودند و چون دولت هند حاضر به تقسیم آن ها با نادر نبود، شاه افشار به هند لشکر کشید و توانست در جنگ کرنال آن کشور را شکست داده و دهلی پایتخت آن را تصرف کند. پس از فتح دهلی پادشاه هند جواهرات گران بهای بسیاری ازجمله الماس های کور نور و دریای نور را تقدیم نادر نمود.

افشاریان پس از قتل نادر:

 

پس از قتل نادر، سپاه بزرگ او از هم پاشید و سرداران سپاه او که هرکدام حاکم یکی از نواحی ایران بوند به محل حکومت خود بازگشتند و ادعای استقلال کردند. درنتیجه اوضاع کشور سخت آشفته شد. سرانجام جمعی از بزرگان کشور نوه ی نادربه نام شاهرخ را که نابینا بود، در مشهد بر تخت نشاندند.

به حکومت رسیدن کریم خان زند:

از میان این سرداران ، سرانجام کریمخان زند توانست بر مدعیان دیگر پیروز شود و سلسله ی زندیه را تأسیس کند.

کریمخان شیراز را پایتخت خود قرار داد و حدود بیست سال در قسمت بزرگی از ایران، با انصاف و مروت حکمرانی کرد. او به جای عنوان پادشاه لقب وکیل الرعایا را برای خود برگزیده بود و تلاش اصلی او حفظ کشور و جلوگیری از شورش های داخلی بود. دوران حکومت کریم خان زند تقریباَ با آرامش سپری شد و تنها جنگ خارجی او جنگ با عثمانی بود که به فتح بصره انجامید.

جنگ های جانشیان کریم خان با یک دیگر:

 

پس از مرگ کریم خان، افراد خاندان زند برای رسیدن به سلطنت با یک دیگر به جنگ و جدال پرداختند. به جز افراد خاندان زند، یکی از سران ایل قاجار به نام آقامحمدخان نیز قدم به میدان گذاشته و توانسته بود گرگان، مازندان، تهران و نواحی اطراف آن را تصرف کند.

سرانجام پس از چندین سال کشمکش یکی از افراد خاندان زند به نام لطفعلی خان که جوان بسیار شجاعی بود توانست بر مدعیان سلطنت پیروز شود و دولت زندیه را بار دیگر سروسامان بخشد. در این لشکرکشی لطفعلی خان به زودی کشته شد و با قتل او سلسله ی زندیه منقرض شد

اوضاع اجتماعی ایران در زمان افشاریه و زندیه:

کریمخان زند پس از پیروزی بر رقیبان شیراز را پایتخت خود قرار داد و بناهای مهمی نظیر بازار وکیل، مسجد وکیل و غیره در آن ساخت. ولی می کوشید روابط خوبی با مردم داشته باشد. در زمان کریمخان امنیت دو کشور برقرار گردید و فعالیت های اقتصادی از سر گرفته شد.

پرسش از متن درس 3:

1- با سقوط...... و قتل ......شیرازه حکومت مرکزی از هم پاشید.

ج: اصفهان – شاه سلطان حسین

2- چرا اشرف افغان تصمیم به جنگ با نادر گرفت؟

ج: چون خبر پیروزی نادر در خراسان به اشرف افغان رسید، تصمیم به جنگ با نادر را گرفت زیرا از قدرت گرفتن شاه تهماسب بسیار می ترسید.

3- شورای دشت مغان چه بود؟

ج: پس از پیروزی بر دشمنان خارجی و آرام ساختن اوضاع داخلی کشور، نادردر سال 1148 ه.ق بزرگان کشور را برای تشکیل شورایی در دشت مغان فراخواند. در شورای دشت مغان نادر اعلام کرد که وظایف خود را انجام داده و تصمیم به استراحت و کناره گیری از کارها را دارد بزرگان کشور که می دانستند او مایل به سلطنت است به اتفاق آرا، وی را به سلطنت پذیرفتند.

4- جنگ کرنال بین چه کسانی رخ داد؟

ج: نادرشاه و پادشاه هند

پرسش و جستجوی درس سوم:

5- سرانجام نادرشاه چه بود؟

ج: سرانجام هنگامی که برای سرکوبی یکی از شورش ها به خراسان رفته بود جمعی از سردارانش که بر جان خود بیمناک بودند شبان گاه به چادر وی حمله کردند و او را به قتل رساندند.

6- سرانجام بزرگان کشور پس از قتل نادر چه کردند؟

ج: سرانجام جمعی از بزرگان کشور پسر رضاقلی میرزا به نام شاهرخ را که به دست دشمنانش نابینا شده بود در مشهد بر تخت نشاندند.

7- کریمخان زند چگونه پادشاهی بود؟ دوران حکومتش چگونه طی شد؟

ج: او چندان به تشریفات دربارها علاقه ای نداشت و با مردم به مهربانی رفتار می کرد. او به پاس احترام نادر خراسان را همچنان در دست شاهرخ باقی گذاشت. دوران حکومت بیست ساله کریمخان تقریباَ با آرامش سپری شد و تنها جنگ خارجی زمان او، فتح بصره بود.

8- آثار به جای مانده از دوره کریم خان را نام ببرید؟

ج: ارگ کریم خان – مسجد وکیل – بازار وکیل

9- پس از کریم خان چه کسی به سلطنت رسید؟ چگونه؟

ج: لطفعلی خان . پس از چندین سال کشمکش میان یکی از افراد خاندان زند به نام لطفعلی خان که جوان و بسیار شجاع بود توانست بر مدعیان سلطنت پیروز شود و دولت زندیه را بار دیگر سروسامان بخشد.

پرسش و جستجوی درس سوم:

1- جنگ مهماندوست میان چه کسانی روی داد؟

ج: نادرشاه و اشرف افغان

2- چرا نادر به هند لشکر کشید؟

ج: افغان های یاغی پس از فتح قندهار به وسیله ی نادر به دهلی گریخته بودند و چون دولت هند حاضر به تسلیم آن ها به نادر نبود، شاه افشار به هند لشکر کشید و توانست در جنگ کرنال آن کشور را شکست داده و دهلی پایتخت آن را تصرف کند.

3- با توجه به نمودارص18 به این سئوالات پاسخ دهید:

ج:
نادر در چندسالگی توانست افغان ها را شکست دهد؟ 42 سالگی

در چند سالگی شاه ایران شد؟ 48 سالگی

در چند سالگی به قتل رسید؟ 60 سالگی

4- چرا در زمان افشاریه و زندیه به تدریج تجارت خارجی ایران کاهش یافت؟

ج: چون پس از حکومت صفویان وضع ایران آشفته شد و تا سال های سال حکومتی پایدار تشکیل نگردید. این مسئله باعث کاهش فعالیت های تجاری و کشاورزی شد.

5- به نظر شما چرا نادر پس از برکناری تهماسب دوم خود را شاه ایران اعلام نکرد؟

ج: خاندان صفوی در ایران شهرت و محبوبیت زیادی داشته و دارای نفوذ معنوی و هواداران بسیار بودند بنابراین نادر ابتدا خود را شاه اعلام نکرد تا در شورای مغان سلطنت را با شرایطی که خود می خواست بپذیرد.

 

 

ادامه دارد