تاریخ دانان 5

درس پنجم: سلسله ی قاجاریه چگونه تأسیس شد؟

پادشاهی آقامحمدخان:

قاجارها یکی از طوایف ترک بودند که پس از حمله ی مغول به ایران، به کشور ما وارد شدند و در استرآباد (گرگان) سکنی گزیدند. در اوایل تأسیس سلسله ی زندیه رئیس ایل قاجار محمدحسن خان نام داشت که در طی جنگ های آن زمان به قتل رسید. کریم خان زند فرزند او آقامحمدخان را همراه خویش به شیراز برد. پس از مرگ کریم خان آقامحمدخان تلاش خود را برای رسیدن به قدرت و سلطنت آغاز کرد. بدین منظور او از شیراز فرار کرد و به سرعت خود را به استرآباد مرکز ایل قاجار رساند. او برادران و مخالفان خود را مطیع خود ساخت و به تدریج دامنه ی نفوذ خود را توسعه بخشید.

آقامحمدخان پس از سلطه بر گرگان و دیگر قسمت های مازندران درصدد مقابله با نیرومندترین رقیب خویش یعنی لطفعلی خان زند برآمد و به این منظور به شیراز حمله کرد. خان زند به مقابله پرداخت و توانست سپاه قاجاریه را در هم ریزد. اما به دلیل نداشتن نیروی کافی به شیراز عقب نشست حاج ابراهیم خان کلانتر (صدراعظم لطفعلی خان) دروازه های شهر را روی خان زند بست و اورا راه نداد.لطفعلی خان ناچار به گرگان رفت ودرآنجا سنگر گرفت.اما سرانجام آقامحمدخان با فتح کرمان، او را در قلعه ی بم دستگیر کرده و به قتل رساند. سپس متوجه گرجستان شد تا حاکم آنجا را مطیع خود کند. او در سال 1210 ه.ق برابر با 1174 ه.ش در تهران که آنجا را پایتخت خود قرار داده بود، تاجگذاری کرد و رسماَ سلسله ی قاجاریه را پایه گذاری نمود. او پس از مدتی مجدداَ برای سرکوب گرجستان به قفقاز رفت. و در اثر خشم دو تن از خدمتکارانش را تهدید به مرگ نمود. آنان نیز با اطلاع از این مسئله، شبانه به چادر خان قاجار ریختند و او را کشتند.

 

پادشاهی فتحعلی شاه:

پس از انتشار قتل خان قاجار، فتحعلی خان برادرزاده و ولیعهد او به کمک و راهنمایی حاج ابراهیم خان کلانتر به سرعت خود را از شیراز به تهران رساند و بر تخت سلطنت نشست و خود را فتحعلی شاه خواند. در زمان پادشاهی فتحعلی شاه جنگ های ایران و روسیه اتفاق افتاد و دولت قاجار که قادر به جلوگیری از تهاجمات کشورهای همسایه شمالی خود نبود. طی دو قرارداد قسمت های زیادی از کشور ایران را به بیگانگان واگذار کرد.

روابط ایران و اروپا و جنگ های ایران و روسیه:

در درس چهارم خواندید که انقلاب صنعتی موجب توجه کشورهای اروپایی به دیگر مناطق جهان برای کسب منافع اقتصادی شد. در زمان حکومت فتحعلی شاه همین موضوع باعث توجه همزمان سه کشور مهم آن زمان یعنی فرانسه، انگلستان و روسیه به کشور ما گردید.

روابط با فرانسه:

از مدت ها پیش از دوره ی قاجار، انگلستان موفق به سلطه بر هندوستان شده بود و در این زمان هند بزرگ ترین مستعمره ی انگلستان بود. در زمان فتحعلی شاه ناپلئون بناپارت که در فرانسه حکومت می کرد. هم انگلستان را مورد حمله قرار داد و هم قصد کرد تا روسیه را تصرف کند و برای فتح هند و دستیابی به منافع انگلیس تصمیم گرفت تا با ایران روابط دوستانه برقرار کند. روسیه دشمن مشترک ایران و فرانسه بود. فتحعلی شاه که می دانست درمقابل روسیه ناتوان است، پیشنهاد دوستی فرانسه را پذیرفت و قراردادی میان ایران و فرانسه بسته شد که براساس آن ایران اجازه داد دولت فرانسه هر وقت بخواهد از خاک ایران به سوی هندوستان نیرو بفرستد و فرانسه نیز تعهد کرد که تجهیزات نظامی به ایران بدهد و ایران را مقابل روسیه یاری کند. اما اندکی بعد، چون ناپلئون با روسیه پیمان دوستی بست، ایران را درمقابل روسیه تنها گذاشت.

 

روابط با انگلستان:

ناامید شدن فتحعلی شاه فرصتی پیش آورد تا انگلستان نفوذ خود را در ایران افزایش دهد. آن ها به چند دلیل خواهان رابطه با ایران بودند:

1- از نفوذ فرانسه و روسیه از راه ایران به هندوستان جلوگیری کنند.

2- مانع حمله ی احتمالی ایران به هندوستان شوند.

3- بازارهای ایران را دراختیار خود بگیرند. شاه ایران با برقراری ارتباط با انگلستان موافقت کرد و قراردادی به نام عهدنامه ی مفصل میان دو دولت به امضا رسید. بر طبق این قرارداد ایران تعهد کرد که انگلستان را در حفظ هندوستان یاری دهد و انگلستان نیز پذیرفت که کمک های مالی و نظامی دراختیار ایران قرار دهد. این قرارداد نتیجه ای برای ایران دربرنداشت.

درحالی که دو کشور فرانسه و انگلیس خواهان برقراری ارتباط با ایران بودند. حمله ی ارتش روسیه به مرزهای شمالی کشور به مهم ترین مسأله بدل شده بود. دولت روسیه با بهانه کردن تمایل حاکم گرجستان (گرگین خان) به پیوستن به روسیه، شروع به پیشروی در مرزهای خود با ایران کرد. سرانجام سپاهیان ایران به فرماندهی عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه، از مقابله با ارتش روسیه بازماندند و بین دو دولت قرارداد صلحی به نام عهدنامه گلستان امضا شد به موجب این قرارداد بعضی شهرهای ایران چون باکو و گنجه به روسیه واگذار شد. شکست از روسیه ایرانیان را خشمگین کرد. چندسال بعد مردم با فتوای جهاد علما و شور و شوق بسیار در پی گرفتن مناطق از دست رفته برآمدند. در این جنگ ابتدا ایرانیان بعضی مناطق را پس گرفتند اما در اثر سیاست های نادرست دولت قاجارسپاه ایران شکست خورد. نتیجه ی این شکست امضای قرارداد ترکمانچای بود که براساس آن بخش های دیگری از خاک ایران در نواحی ارمنستان و آذربایجان به تصرف روس ها درآمد.

پرسش از متن درس 5:

1- آقامحمدخان چگونه هسته اولیه قدرت قاجاریه را پایه ریزی کرد؟

ج: او که تا زمان مرگ کریم خان در شیراز مانده بود پس از شنیدن خبر مرگ خان زند از پایتخت زندیه فرار کرد و به سرعت به استرآباد مرکزایل قاجار رفت.وی دراندک مدتی برادران و مخالفان را مطیع خویش ساخت وهسته اولیه قدرت قاجار را دراسترآباد پایه ریزی کرد.

2- پس از قتل آقامحمدخان چه کسی و چگونه بر تخت نشست؟

ج: پس از انتشار خبر قتل آقامحمدخان و پراکنده شدن سرداران و فرماندهان سپاه فتحعلی خان به کمک و راهنمایی حاج ابراهیم خان کلانتر به سرعت به تهران رفت و درسال 1212 ه.ق به تخت سلطنت نشست.

3- فتحعلی شاه با حاج ابراهیم خان کلانتر چه کرد؟

ج: در سال 1215 ه.ق شاه قاجار به صدراعظم خود، حاج ابراهیم خان کلانتر بدگمان شد و او را کشت.

4- فتحعلی شاه فرمانروایی ...... و....... بود.

ج: بی تدبیر و بی کفایت

5- مفاد پیمان فین کنشتاین چه بود و بین چه کشورهایی بسته شد؟

ج: براساس این پیمان دولت ایران اجازه داد دولت فرانسه هر وقت بخواهد از خاک ایران به سوی هندوستان نیرو بفرستد و فرانسه نیز تعهد کرد که تجهیزات نظامی به ایران بدهد و ایران را درمقابل روسیه یاری کند این معاهده بین ایران و فرانسه بسته شد.

6- انگلیسی ها به چه دلیل خواهان رابطه با ایران بودند؟

ج:
1.از نفوذ رقیب های خود (فرانسه، روسیه) از راه ایران به هندوستان جلوگیری کنند.

2. مانع حمله احتمالی ایران به هندوستان شوند.

3. بازارهای تجاری ایران را به کنترل خود درآورند.

7- چرا عهدنامه مفصل در عمل نتیجه ای برای ایران نداشت؟

ج: زیرا انگلستان با روسیه به طور پنهانی روابط دوستان برقرار کرده بود و بنابراین از کمک به ایران خودداری کرد.

8- سپاهیان ایران به فرماندهان ...... ولیعهد فتحعلی شاه از مقابله با ارتش روسیه بازماندند و بین دو دولت معاهده .......امضا شد.

ج: عباس میرزا – گلستان

پرسش و جستجوی درس 5:

1- چرا آقامحمدخان پس از مرگ کریم خان به گرگان رفت؟

ج: او تلاش خود را برای رسیدن به سلطنت آغاز کرد و برای این کار پس از فرار از شیراز به سرعت استرآباد مرکز ایل قاجار رفت. وی در اندک مدتی برادران و مخالفان خود را مطیع ساخت و به تدریج دامنه نفوذ خود را توسعه بخشید.

2- حاج ابراهیم کلانتر در زمان زندیه چه شغلی داشت و سرانجام او چه بود؟

ج: صدراعظم لطفعلی خان بود، به دست فتحعلی شاه کشته شد.

3- به نظر شما مهم ترین رویداد تاریخ ایران در دوره ی آقامحمدخان و فتحعلی شاه قاجار کدام رویداد است؟ چرا؟

ج: نفوذ کشورهای استعماری در کشور ما و واگذاری بخش های وسیعی از شمال کشورمان به روس ها.

4- مناطق جدا شده از ایران براساس قراردادهای گلستان و ترکمانچای در کدام کشورهای امروزی قرار دارند؟

ج: باکو و گنجه در آذربایجان و قسمت های دیگری در کشور ارمنستان

 ادامه دارد